01.03.1994 / Tahir Özçelik - Opera’nın Kalbi ‘Wiener Staatsoper’de Atar
“Operanın kalbi Viyana’da atar” sözüne hak vermek gerekir. 18. yüzyılın ortalarında İtalyan opera biçeminin kök salma eğilimine karşı Gluck’un “Orphe und Eurydice”yi yazmaya başlamasından (1762) yola çıkarsak, şöyle böyle 230 yıldan beri operanın kalbinin Viyana’da attığına kuşku yok.
“Viyana Operası” denilince ise akla hemen iki ad geliyor: Ağır operaların sahnelendiği “Staatsoper” (Devlet Operası) ile operet ya da opera-buffa’ların sahnelendiği “Volksoper” (Halk Operası). Her ikisi de en az yüzyıldan beri hem Viyana’nın, hem Avusturya’nın hem de Avrupa’nın opera yaşamında önemli bir yer tutmaktadır. Ama Viyanalıların övüncü asıl “Ring Caddesi” üstündeki, mimari açıdan bizim “Dolmabahçe Sarayı”nı anımsatan “Staatsoper”dir.
Yapımı dokuz yıl süren, 25 Mayıs 1869’da “Don Juan” ile açılan “Staatsoper”, on yıl içinde “La Scala” ya da “Paris Operası”na rakip oldu. “Viyana’da tanrısal bir opera buldum. Sesler olağanüstü güzel, koro ve orkestra heyecan verici” diye yazan Wagner’in “Meistersingers”i, “Tetraloji”si, “Tristan ve Isolde”u operaseverler için unutulmaz birer şölen niteliğindeydi. Verdi de “Aida”yı ve “Reqiem”ini kendi çaldırdı.
“Staatsoper” 20. yüzyıla G. Mahler’in müzik yönetmenliği döneminde girdi. Mahler, kendisinden dokuz yaş daha genç “Staatsoper”e, reformcu olmanın da ötesinde, çok daha başka kimlik kazandırdı. Ünlü sahne tasarımcısı Alfred Roller’in de desteğiyle ahşap ve karton konstrüksiyonların yerine ışık ve renk efektine önem vererek, sanatçının, sahne eyleminin ve karakterin plastik-dramatik değerlerini açığa çıkardı. Mahler-Roller ikilisi operayı, böylece, manzara panolarının önünde “teganni edilen” edilginlikten kurtarıp sanatsal bütünlüğü içeren bir temele oturttu. Bir anlamda, Wagner’in ortaya attığı ve gerçekleşmesine çalıştığı “Gesamtkunstwerk”in ya da toplu sanat yapıtı kuramının Avusturya’daki uygulayıcısı oldu.
1907’de kurum içi çatışmalardan ötürü görevinden ayrılıp New York’a giden Mahler’in ardılları Felix von Weingartner, Richard Strauss, Franz Schalk ve Karl Böhm de, geçmişi geleceğe bağlayan köprünün birer ayağı olarak iyi ve kötü günlerde Avusturya operası geleneğini canlı tutmayı ve yeni ürünlerle zenginleştirmeyi başardılar.
E. W. Korngold’un “Ölü Kent”, E. Krenek’in “Jonny Spielt auf”, R. Strauss’un “Salomé”, “Elektra”, A. Berg’in “Wozzeck”, F. Schreker’in “Der Ferne Klang” gibi farklı teknikleri deneyen yapıtları da yine bu maestrolar tarafından müzik dünyasına tanıtıldı.
Sanatçıları da unutmuyoruz elbet, ama Elisabeth Schumann’dan Jan Kiepura’ya ya da Seefried’e, Tauber’den Schwarzkopf’a ya da Dermeta’ya, “Staatsoper”in 2300 dinleyicisine soluğunu tutturanlardan hangi birini saymalı?
Mart 1945. Büyük savaş sona ermek üzere. Öalışmalarını savaşın en kritik günlerinde, en zor koşullar altında dahi aksatmayan opera, 12 Mart’ı 13 Mart’a bağlayan gece, şiddetli bir bombardıman sonucu çıkan yangınla harabeye döndü. Üç günde söndürülebilen yangından geriye yalnızca giriş merdiveni, fuaye ve Schwind’in o nefis freskoları ile bezeli ön cephe duvarı kalmıştı.
Hükümet savaş yaralarını sarmaya “Wiener Staatsoper”den başladı. Mimar Erich Boltenstren’in denetiminde yürütülen onarım çalışmaları on yılda tamamlandı. Bu süre içinde opera temsilleri “Volksoper”de ya da “Theater an der Wien”de verildi. 5 Kasım 1955 akşamı Karl Böhm’ün yönettiği “Fidelio” dakikalarca yakta alkışlandı ve “Tiyatronun kalbi yeniden Viyana’da atmaya başladı.”
Yeni binaya on bağımsız çalışma stüdyosu, bale prova mekanları, 110 kişilik orkestra prova salonu eklendi, ayrıca 32 rejisterli 2500 borulu bir org yerleştirildi. Sahne ağzı büyütülerek en ileri teknik donanım uygulandı.
K. Böhm’den sonra görevi devralan Herbert von Karajan (1956-1964) döneminde “Wiener Staatsoper”, dünyanın ilk beş operası arasındaki yerini pekiştirdi.
Aylık olarak yayınlanan “Orkestra Dergisi”nin 33. Yıl, 243. Sayı ile Mart 1994 tarihinde basılan nüshasının 39-41. sayfalarından alınmıştır. (Derleyen: Tahir Özçelik)
