Yetkin Özer'in Bildirisi
Bartok’un Türk Halk Ezgileri Araştırmasına
Saygun’un Katkıları
Bilindiği gibi Türkiye'de halk ezgileri derlemeciliğinin gereği, ilk kez 1910'lu yıllarda yayınlanan tek-tük yazılarla vurgulandı ve Ziya Gökalp'in görüşlerinin yaygınlaşmasıyla da yandaş toplamaya başladı. 1925'de gerçekleştirilen ilk gezi Sezai ve Seyfettin Asal kardeşlerce İzmir ve çevresinde yapıldı. Ardından 1926'da "İstanbul Belediye Konservatuvarı" bu konuda yıllık aralarla süren ilk çalışmaları başlattı.
Halk ezgilerimizin derlenmesi konusunda bundan sonraki önemli adım 1936'da atıldı. "Ankara Halkevi"nin konuğu olarak Türkiye'ye gelen Bartok için Adana yöresine bir derleme gezisi düzenlendi. 130 dolayında halk ezgisinin derlendiği geziye Bartok'la birlikte Ahmed Adnan Saygun ve ayrıca gözlemci olarak Ulvi Cemal Erkin'le Necil Kazım Akses de katıldı. Sekiz gün süren bu çalışma sonunda Bartok, yurdumuzdan ayrılmadan önce "Halkevi Müdürlüğü"ne bir rapor sundu. Daha sonra da derlenen gereci çevriyazıp, söz ve ezgi yapısı bakımından incelediği, ayrıca Macar halk ezgileriyle de karşılaştırmalar yaptığı bilinmekteydi. Bartok'un bu çalışması, derleme sonrası yapılabilecek incelemelere ilişkin ilk örnek olduğu için de Türk halk musikisi araştırmacılığı açısından önem taşımaktadır.
Bartok, Macaristan'a döndükten sonra çalışmasını yayınlayamadı. 1940 güzü Amerika'ya göçerken çalışmanın bir ikitini de (kopyasını) yanında götürdü. Böylece belgeler, Bartok'un ölümünden sonra biri Budapeşte'de korunan aslı, öteki New York'da korunan ikiti olmak üzere iki yerde ortaya çıktı. Uzun süre elyazması olarak korunan Budapeşte ve New York belgeleri sonunda, Bartok'un ölümünden otuz bir yıl sonra 1976'da, birbiriyle ilintisiz olarak ve ardarda yayınlandı. Önce New York'da korunan ikit New York Belgeliğince "Turkish Folk Music From Asia Minor" (1) başlığıyla yayınlandı. Bu sıralarda Saygun'un Budapeşte belgeleri üstüne çalışmaları da bitmişti ve Budapeşte Belgeleri de Saygun'un hazırladığı "Bela Bartok's Folk Music Research in Turkey" (2) başlıklı betikte yayınlandı.
İçerik yönünden aynı olmaları nedeniyle Budapeşte ve New York yayınlarının aynı yıl ardarda yayınlanması ilk bakışta kötü bir rastlantı olarak görülebilir. Ama bir karşılaştırma yaptığımızda ikisi arasında görülen farklar aslında bu yayınların birbirini bütünler bir nitelikte olduğunu gösterir. Göze çarpan ilk fark baskı farkıdır. New York ikitinin yayınında belgeler basımevi harfleriyle yayınlanırken Budapeşte belgeleri Saygun'un elyazısıyla aldığı ikitin tıpkı basımı olarak yayınlanmıştır.
Bilindiği kadarıyla Bartok Macaristan'dan ayrılmadan önce Jenö Deutsch Budapeşte belgelerini ikitlemiş ve sanatçı Amerika'ya göçerken yanında bu ikiti götürmüştür. Ancak iki yayının kuramsal bölümleri arasındaki farklar Bartok'un Amerika'ya götürdüğü ikit üzerinde çalıştığını göstermektedir. Sözgelimi New York yayınının giriş bölümü sonunda Bartok, araştırmaya yardımcı 56ıncı yüzleminde başlıyan "Characteristics of Certain Performers" (Kimi Seslendiricilerin Özellikleri) başlıklı bölüm Budapeşte yayınında yoktur.
Budapeşte yayınının önemli yönüyse belgelerin yeraldığı birinci bölümden sonra Saygun'un hazırladığı ikinci bölümdür. Bu bölümde Saygun'un Türk halk musikisinin kimi özellikleriyle ilgili açıklamaları, Bartok'un görüşleri ve çevriyazımları üstüne açıklamaları yer almaktadır. Bunun dışında Saygun'un, çevriyazımları gözden geçirip kimi ekleme ve düzeltmeler de yaptığı anlaşılmaktadır. New York ve Budapeşte yayınlarındaki çevriyazımlar arasında görülen farkların nedeni budur. New York yayını belgeleri özgün biçimiyle okuyucuya aktarırken, Budapeşte yayınında yapılan düzeltme ve değişiklikler çevriyazımları daha güvenilir kılmaktadır.
Budapeşte ve New York yayınlarının çevriyazımları arasında görülen farklar iki kümede toplanabilir:
I. Başlık Farkları: Budapeşte yayınında, çevriyazımlarda yer alan kimi ezgiler başlıklı yayınlanırken New York yayınında aynı ezgilerin başlıksız olarak yayınlandığı ya da bunun tersi görülmektedir. Öte yandan bir ezginin iki yayında ayrı ayrı başlıklarla anıldığı örneklere de rastlanmaktadır. Aşağıdaki çizelgede New York yayını için "Bartok TFM", Budapeşte yayını için "Saygun BBT" kısaltıları kullanılmıştır. Çizelgenin orta sırasındaki sayılar çevriyazımların çevriyazımların sıra sayısına, yayın kısaltılarının altına gelen sayılar yayının yüzlem sıra sayısını vermektedir.
BARTOK TFM SAYGUN BBT
68: Başlık Yok I/3 55: Ağıt
69: Başlık Yok I/4 57: Ağıt
80: Başlık Yok I/8d 70: Ağıt
81: Başlık Yok I/8e 71: Hacıbey
91: Başlık Yok I/14 84: Karacaoğlan
95: Başlık Yok I/17a 89: Karabacılı Ağzı
100: Başlık Yok II/19 95: Karacaoğlan
104: Başlık Yok II/21a 98: Kahya Efendi
106: Başlık Yok II/22 101: Türkmeni
108: Başlık Yok II/23 103: Ahıska Türküsü
124: Uzun Hava XII/37 120: Türkmeni
133: Oyun Havası XIII/43a 131: Başlık Yok
135: Başlık Yok XIII/43c 133: Halay Havası
136: Oyun Havası XIII/44 135: Başlık Yok
163: Başlık Yok XIX/58 164: Halay Havası
167: Halay Havası XX/61 167: Başlık Yok
II. Çevriyazım Farkları: Başlıkların yanısıra ezgilerin çevriyazımında da kimi farklar görülmektedir. Aşağıdaki çizelgede tek nota farkları yazıyla, yazıyla gösterilemeyen farklar dizekte gösterilmiştir. Öbek sayısındaki farklar biçim simgeleriyle gösterilmiştir. (AA', AA'A" gibi)
Tüm bu farklardan anlaşıldığı kadarıyla çalışma, Bartok'un bıraktığı biçimiyle kimi eksik ve yanlışları içermektedir. İki yayın arasındaki farklar New York ikitinin Budapeşte'deki aslından farklı olmamasından değil, Saygun'un düzeltme ve bütünlemelerinden kaynaklanmaktadır. Saygun, söz konusu derlemeye katılmış bir Türk musiki araştırmacısı olarak bu tarihsel değeri olan belgeleri daha tutarlı bir duruma getirmiş ve belgeleri musikibilim açısından daha güvenilir kılmıştır.
_____________________________________________________________________
1) Bartok, Bela: Turkish Folk Music from Asia Minor (ed. B. Suchoff), New York Bartok Archive Studies in Musicology: 7 Princeton: Princeton University Press, 1976
2) Saygun, A. Adnan: Bela Bartok's Folk Music Research in Turkey, Budapest: Publishing House of the Hungarian Academy of Sciences, 1976
_____________________________________________________________________
Seminerin yapıldığı tarihte Sayın Yetkin Özer "Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bilimleri Bölümü" araştırma görevlisi idi.
