01.11.2012 / Mustafa Öner Uzun - Anadolu İnançları Bağlamında Türkülerimizde Gök Cisimleri
Mustafa Öner Uzun 1
Öz
İnanç, insanların başkalarından öğrenme yoluyla belleklerinde oluşturdukları bir düşünce sistemidir. Bu bağlamda Anadolu inançları ise, Anadolu insanının yaşamı boyunca karşılaştığı olaylar hakkında doğruluğunu ya da yanlışlığını sorgulama ihtiyacı duymadan birbirlerine aktardıkları kabullenmelerdir. İnsanlarımızın günlük yaşamlarında ortaya koydukları davranışlara yön veren bu inanmalar, doğal olarak onların ürettikleri kültürü de derinden etkilemişlerdir. Sözlü gelenek ürünleri içinde özellikle müzik eşliğinde dile getirilen türküler, adeta kollektif bir kültürel bilinci de nesilden nesle taşırlar. Bu noktadan hareketle, Anadolu inançlarının Türkü sözlerine yansıması hususu araştırmaya değer görülmüştür. Çalışmada; Anadolu’nun çeşitli yörelerinden seçilmiş Türküler içerisinde yer alan ay, güneş ve yıldız gibi gök cisimlerinin Anadolu inançlarındaki ifadeleri betimleme yöntemi kullanılarak genel hatları ile ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Giriş
Anadolu, tarihsel süreç içerisinde farklı toplulukların hüküm sürdüğü bir coğrafya olmakla birlikte, bu toplulukların ortaya koydukları kültürlerin birbirleri ile etkileşimi sonucu oluşan bir uygarlığı da ifade etmektedir. Adet, örf, gelenek, töre gibi sosyal normlar, bir takım inanç pratikleriyle beraber uygulanarak toplumun kültürel birikimini, yani topluma ait belleği ifade ederler. İnanç kavramının “Türk Dil Kurumu”nun yayımlamış olduğu “Türkçe Sözlük”te yer alan karşılıkları şunlardır: “1. Bir düşünceye gönülden bağlı bulunma. 2. Birine duyulan güven, inanma duygusu. 3. İnanılan şey, görüş, öğreti. 4. Tanrı’ya bir dine inanma, iman itikat.” (2009:965) “Türk Dil Kurumu”nun yayımlamış olduğu diğer bir kaynak “Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü”nde ise inanç “sözüne güvenilir, inanılır (kimse)” olarak ifade edilmektedir. (2009:2538) Eyuboğlu, bu makalenin içeriği hakkında bir perspektif oluşturması öngörülen yaklaşımında inanç ile ilgili şu ifadeyi kullanmaktadır: “İnanç, bir kimsenin günlük yaşamını, davranışlarını etkileyen, başkalarından öğrenme yoluyla kazanılan düşünce varlığıdır.” (1998:37)
Türkülerde sıkça kullanılmış olan çeşitli kalıp ifadelerin kaynağı da kuşkusuz bu inançlardır. Eyuboğlu’na göre “İnançlar genellikle iki türlüdür. Bir, somut varlıklarla ilgili olan inançlar, soyut varlıklara bağlanan inançlar. Somut varlıklara dayananlar doğa olayları ile ilgili inançlardır. Bunlar ekin ekip biçmek, ev yapmak, insan yaşamına karışan, günlük yaşama olaylarına yön veren, evlenme, komşuluk, karşılıklı yardım, çalışma gibi toplum olaylarına dayanan inançlardır. Bu tür inançlar doğa olaylarını izler. Güneşin, ayın, yıldızların yörüngeleri üzerindeki devinimlerine, yellerin esişine, hava değişimlerine mevsimlere uyarak yaşamı düzenlemeye yarayan inançlar kaynak olarak genellikle somut niteliktedir. Soyut varlıklarla ilgili inançlar ise insan düşüncesinin yarattığı, doğadan kopuk inançlardır.” (a.g.e.,: 40-41)
Sözlü gelenek ürünleri içinde özellikle müzik eşliğinde dile getirilen türküler, adeta kollektif bir kültürel bilinci de nesilden nesle taşırlar. Bu noktadan hareketle, Anadolu inançlarının türkü sözleri üzerindeki etkileri araştırılmaya değer görülmüştür.
Bu makalede, Anadolu’nun çeşitli yörelerinden seçilmiş türküler içinde yer alan ay, güneş ve yıldız gibi gök cisimlerinin Anadolu inançlarındaki ifadeleri betimleme yöntemi kullanılarak genel hatları ile ortaya konulacaktır.
Anadolu İnançları ve Türkülerimiz
Anadolu insanının yaşam pratiklerinin bir yansıması olan türkülerimiz, inanç bağlamında pek çok unsuru da bünyesinde taşımaktadır. Konunun kapsamının genişliği, bu unsurların ve onlara ait örneklemelerin sınırlandırılmasını zorunlu kılmaktadır. Bu bağlamda çalışma gök, gök cisimleri ve “TRT Repertuvarı”nda yer alan Türkü örnekleri ile sınırlandırılmıştır.
Gök Cisimleri
Halk Türkülerinde gökyüzü ve gök cisimleri ile ilgili ifadelere sıklıkla rastlamaktayız.
Gök-Gökyüzü:
“Gök, doğaüstü güçlerin bulundukları yer olduğuna inanılan dünya üstü boşluktur. En ilkel inançlardan en gelişmiş dinlere kadar gök, tanrının yeri olarak nitelenmiştir. Tanrılar gökte otururlar ve dünya gökten yönetilir. Şamanlık inancına bağlı Türklerin Gök Tanrısı ve Yunanlıların Uranus’u gibi Tanrı anlayışlarında gök cisimleştirilmiş, somut tanrısal varlık olarak kabul edilmiştir. İnanç alanında genellikle göğün yedi kat olduğuna inanılır. Ölümden sonra insan bedeninden ayrılan ruhların da göğe çıktığı ve gökte dolaştığı inancı, kimi uluslarda öte dünyanın da gökte bulunduğu inancına yol açmıştır.” (Hançerlioğlu, 2000:172-173)
Gök ve Gökyüzü İle İlgili Türkü Sözleri
Türkü Adı: Şu Derenin Uzunu
Yöre: Sivas
Şu Dağlar Ulu Dağlar
Etrafı Sulu Dağlar
Ben Derdimi Söylersem
Gök Duru Bulut Ağlar
Türkü Adı: Susadan Giden Yaylı
Yöre: Afyon / Dinar
Gökten Zenbil İniyor
Hatça’m Parıl Parıl Parlıyor
Ataş mı Oldun Gız Hatçam
Seni Gören Yanıyor
Türkü Adı: Gökyüzünde Asılıdır Zembilim
Yöre: Niğde
Gökyüzünde Asılıdır Zembilim
Kız kölen olayım halim sen bilin
Türkü Adı: Gökyüzünde Tüten Olsam
Yöre: Çukurova
Gökyüzünde Tüten Olsam
Yeryüzünde Biten Olsam
Bir Atlasdan Keten Olsam
Yar Boynuna Sarsa Beni
Ay
Ay, Anadolu’da adeta halkın yaşamının bir parçası haline gelmiş, bunun yansıması olarak türkülerimize de damgasını vurmuştur. “Ay, Anadolu insanının yüreğinde sevilen, sayılan, kutsallık taşıyan bir gök varlığıdır. Bugün, Anadolu’nun birçok yerinde, özellikle ekin ekmeye, tarıma elverişli bölgelerinde, yazları yaylalara çıkan topluluklarda, hayvan besleyen yörelerde ayla ilgili pek çok inanç vardır. Ayın doğuşu, büyüyüp küçülmesi, batışı bir takım olaylarla, oluşumlarla bağlantılı sayılır. Ay, eski çağlardan beri insanların ilgisini çeken, kimine korku, kimine sevgi salan bir gök varlığıdır. Güneşin, karşıtı, yıldızların can yoldaşıdır. Ay tarımla uğraşanların dilinde uğuru, ozanların dilinde ise sevgiliyi ifade eder. Anadolu’nun en eski uluslarında, Hititlerde, Urartularda, Yunan, Roma dönemine değin yaşayan uluslarda Ay bir tanrı, tanrıça olarak saygı görür; birçok kutsallık taşıdığına, yeryüzü olaylarıyla yakından ilişkisi bulunduğuna inanılırdı. Eski Türk inanışlarında ay ‘dede’dir.” (Eyuboğlu, 1998: 54-55)
Ay İle İlgili Türkü Sözleri
Aşağıdaki türkülerde ayın doğuşunun ya da batışının sevgiliye ulaşmadaki önemi vurgulanmaktadır:
Türkü Adı: Evim Kireç Dutmuyor
Yöre: Afyon / Dinar
Ay Doğar Dolunma mı
Bana Yar Bulunma mı
Yar Yoluna Ölürsem
Namazım Kılınma mı
Türkü Adı: Ay Aydındır Ayılmaz
Yöre: Erzurum
Ay Aydındır Ayılmaz
Gece Durna Yayılmaz
Buaralarda Yar Seven
Ay Aşanda Uyumaz
Ay Aydındır Varamam
Dile de Destan Olamam
Ay Buluda Girende
Bağlasalar Duramam
Türkü Adı: Ay Akşamdan Işığdır
Yöre: Erzurum / Aşkale
Ay Akşamdan Işığdır
Yüküm Şimşir Kaşığdır
Gomşu Gızın Zapdeyle
Bizim Oğlan Aşığdır
Ayın batışının kötülüklerin ortaya çıkmasını da sağlayabildiği şu türküden anlaşılmaktadır:
Türkü Adı: Afiyon’un Ortasında Galesi
Yöre: Afyon
Ay Karanlık Gece Vurdular Beni
Yarin Yazmasına Sardılar Beni
Ay ve düğün ilişkisi ise aşağıdaki örnek Türküde görülmektedir:
Türkü Adı: Bu Gece Ay Doğacak
Yöre: Erzurum / Aşkale
Bu Gece Ay Doğacak
Şavkı Bize Vuracak
Kızlar Düğün Evinde
Tef Çalıp Oynıyacak
Bir başka türküde ise sevgili ay ışığına benzetilmektedir:
Türkü Adı: Denizin Dibinde Haçcem Demirden Evler
Yöre: Burdur / Arvalı Köyü
Arvalı’nın Önünde de Pınarlar Harlar
Haçcem Çıkmış Pencereye Ay Gibi Parlar
Ben Haçceyi Yitirdim de Dumanlı Dağlar
Gözlerimin Pınarları Durmadan
Türkü Adı: Gine Yeşillendi Acıpayam Yolları
Yöre: Denizli / Acıpayam
Ağlama Güzelim Ağlama
Ben Gine Gelirim
Doğan Aylar Gibi de Güzelim
Parlar Gelirim
Güneş
Anadolu inançlarında güneş kutsal sayılan, aynı zamanda ışık ve ısı kaynağı olan gök cismi olarak yer alır. “Hititler ve onlardan sonra gelen Anadolu uluslarında da Güneş yüce bir tanrı ya da tanrıçadır. Yeryüzüne, insanlara, bütün canlılara iyilik eden, mutluluk sağlayan odur. Ona karşı yapılan en küçük saygısızlık cezasız, karşılıksız kalmaz. Güneş insanlar çalışsın diye doğar, dinlensinler diye batar. Güneş bolluk, verimlilik kaynağı sayılır.” (Eyuboğlu, 1998: 71)
Güneş İle İlgili Türkü Sözleri
Aşağıdaki türkülerde sevgili güneşin parıltısıyla özdeşleştirilmektedir:
Türkü Adı: Çıktım Beyoğlu Başına
Yöre: İstanbul
Çıktım Beyoğlu Başına
Güneş Gibi Parlıyor Karşımda
Elmas Tarak Yaptırayım
Yarimin de Sırmalı Saçına
Türkü Adı: Ne Güzel Yaratmış Seni Yaradan
Yöre: Kırşehir
Kirpiklerin Oktur Kaşın Yay Gibi
Gözlerin Aklımı Etti Zay Gibi
Cemalin Güneşe Benzer Yüzün Ay Gibi
Değmesin Zülüfler Teller İncidir
Türkü Adı: Yayla Güzelini Gördüm Bezeli
Yöre: Artvin / Ardanuç
Yayla Güzelini Gördüm Bezeli
Bir Melek Misali Döner Yayladan
Siyah Saçlar Ak Topuğa Uzalı
Doğar Güneş Gibi Yanar Yayladan
Aşağıdaki türküde sevgilinin gözleri güneşin yakışına benzetilmektedir:
Türkü Adı: Kirpiklerin Ok mudur
Yöre: Mardin
Kirpiklerin Ok mudur
Kalbime Batıyor
Gözlerin Güneş midir
Beni de Yakıyor
Yıldız
Anadolu’da yıldız insanların alın yazısını simgeler. Gökteki yıldızların sayısı ile insanların alın yazıları birbiriyle eş kabul edilir. İnsanın ölümü ile yıldız kayması özdeşleştirilir. İnsanlar yıldız fallarına bakarak gelecek hakkında tahminlerde bulunurlar. Yıldızlı geceler Anadolu inançlarına göre genellikle uğurlu gecelerdir. Bu nedenle tarlalar yıldızlı gecelerin sabahında ekilir biçilir, düğünler yıldızlı gecelerde gerçekleştirilir. Aşağıdaki türküde sevgili parlayan yıldıza benzetilmektedir.
Türkü Adı: Dolama Giyer Dolama
Yöre: Samsun
Dolama Giyer Buz Gibi
Ben Seni Sevdim Kız Gibi
Parlıtorsun Yıldız Gibi
Dolama: Giysilerin üstüne giyilen, önü açık bir tür üstlük.
Aşağıdaki Türkü’nün sözleri “Yıldızın kaymasını ve burçları” içermektedir.
Türkü Adı: Mecnun’um Leyla’mı Gördüm
Yöre: Sivas / Şarkışla
Ateşinden Duramadım
Ben Bu Sırra Eremedim
Seher Vakti Göremedim
Yıldız Gibi Akdı Geçti
Bilmem Hangi Burç Yıldızı
Bu dertler yareler bizi
Gamze Okun Bazı Bazı
Yar Sineme Çakdı Geçti
Bazı yıldızların kötülüğe sebep olabildiğini aşağıdaki türkü örneklerinde görmekteyiz:
Türkü Adı: Gine Bugün Yaralandım
Yöre: Erzurum
Gine Bugün Yaralandım
İndim Etrafı Dolandım
Dertli Canımdan Usandım
Yıldız Yıldız Yıldız Of
Sana Derler Kervan Kıran Beller Büken
Evler Yıkan Yıldız Of
(Eskiden bir yerden diğerine mal-mülk götürülürken eşkiyadan korunmak için toplu olarak, kervan halinde seyredilir ve gündüzleri giderken geceleri dinlenilirdi. Yine böyle bir seyahatte parlak çoban yıldızı (venüs) etrafı öyle bir aydınlatır ki gündüz oldu sanılarak yola koyulunca kervan eşkiyanın saldırısına uğrar. Türkü bu tür bir öyküyü anlatmaktadır.)
Türkü Adı: Akşam Oldu Gün Dolaşmaz
Yöre: Tokat
Niye Doğdun Sarı Yıldız
Yıldız, Yıldız, Yıldız, Yıldız, Yıldız, Yıldız, Yıldız, Ey
Kanlı M’oldun Kenli M’oldun
Niye Doğdun Evler Yıkan Beller Büken Zalım Ayrılık Dön, Dön, Dön, Dön, Dön
Türkü Adı: Yıldız Akşamdan Doğarsın
Yöre: Yozgat / Akdağmadeni
Yıldız Akşamdan Doğarsın
Dağlara Boyun Eğersin
Ben Gibi Yar mı Seversin
Doğmayaydın Mavi Yıldız
Üruşan: Aydın, parlak.
Yıldızlar aşağıdaki Türkü’de olduğu gibi kimi zaman da sevgiliye ulaşmada bir engeldir:
Türkü Adı: Yıldız Dağı İşte de Geldim Yanına
Yöre: Rumeli / Üsküp
Yıldız Dağı İşte de Geldim Yanına
Bir Teslli Versene Garip Canıma
Salıver Gideyim de Nazlı Yarime
Bağlantı:
Ülker Yıldız Niçin Kalkmaz Dumanın
Dertli Yıldız Niçin Gitmez Ateşin Merakın
Sonuçlar
* Anadolu İnançları, Anadolu insanının günlük yaşamına yön veren ve sorgulamasız olarak birbirine aktardığı kabullenmelerdir.
* İnançların somut varlıklarla ile ilgili olanları doğa olaylarını, soyut varlıklar ile ilgili olanları ise insanlarımızın kendi belleğinde oluşturduklarını içerir.
* Türküler, Anadolu insanının yaşamının bir aynasıdır.
* Ay, güneş ve yıldız gibi gök cisimlerinin yörüngeleri üzerindeki devinimleri türkü sözlerine inanmalar olarak yansımış ve halkın yaşamına yön vermiştir.
* Anadolu inançlarında gök, doğaüstü güçleri ifade eder ve tanrının yeridir. Tanrı dünyayı gökten yönetir.
* Ay, Anadolu insanın sevdiği, saydığı ve kutsal olarak gördüğü bir gök varlığıdır. Ayın doğuşu, büyümesi, küçülmesi ve batışı gibi devinimleri onların günlük yaşamını etkilemektedir. Tarımla uğraşanlar için ay uğuru, ozanlarımız için sevgiliyi ifade eder.
İçinde “Ay”ın geçtiği Türkülerin isimleri, yöreleri ve sayısal verileri aşağıda belirtilmiştir:
1. Türkü Adı: A Güzel Dolanda Gel
Yöre: Erzurum
2. Türkü Adı: Afiyon’un Ortasında Galesi
Yöre: Afyon
3. Türkü Adı: Ah Tren Kara Tren
Yöre: Tekirdağ / Lüleburgaz
4. Türkü Adı: Altın Tabakta Vişne
Yöre: Rumeli
5. Türkü Adı: Anne Buralar Nere
Yöre: Burdur
6. Türkü Adı: Arakçının Mendedir (Ceyran)
Yöre: Azerbaycan
7. Türkü Adı: Asker Ettiler Beni
Yöre: Rize / Çayeli
8. Türkü Adı: Ata Binesim Geldi
Yöre: Rumeli / Lofça
9. Türkü Adı: Ata Vurdum Yuları
Yöre: Çankırı / Çerkeş
10. Türkü Adı: Ay Akşamdan Işığdır
Yöre: Erzurum / Aşkale
11. Türkü Adı: Ay Aydındır Ayılmaz
Yöre: Erzurum
12. Türkü Adı: Ay Ayları Ayları
Yöre: Kırklareli / Koyunbaba Köyü
13. Türkü Adı: Ay Bulutta Bulutta
Yöre: Ankara / Kızılcahamam
14. Türkü Adı: Ay Doğar Aşar Gider
Yöre: Adıyaman / Gölbaşı
15. Türkü Adı: Ay Doğar Aşmak İster
Yöre: Orta Anadolu
16. Türkü Adı: Ay Doğar Ayistandan
Yöre: Bayburt
17. Türkü Adı: Ay Doğar Giresun’dan
Yöre: Orta Anadolu
18. Türkü Adı: Ay Doğar Sini Sini
Yöre: Diyarbakır
19. Türkü Adı: Ay Doğdu Batmadı mı
Yöre: Sivas / Hafik - Çınarlı Köyü
20. Türkü Adı: Ay Doğdu Düze Düştü
Yöre: Burdur
21. Türkü Adı: Ay Dolan Aydı Gün Dolan Aydı
Yöre: Kerkük
22. Türkü Adı: Ay Doalanaydı
Yöre: Ankara / Haymana
23. Türkü Adı: Ay İkindi İkindi
Yöre: Rumeli / Vlandova / Bahçebuz Köyü
24. Türkü Adı: Aya Bak Nice Gider
Yöre: Erzurum
25. Türkü Adı: Aya Bak Yıldıza Bak
Yöre: Kütahya
26. Türkü Adı: Aya Baktım Ay Hani (Turalım)
Yöre: Ardahan / Hanak / Çayağzı Köyü
27. Türkü Adı: Ayvanda Yatan Oğlan
Yöre: Diyarbakır
28. Türkü Adı: Bahçelerde Altıntop
Yöre: Kıbrıs
29. Türkü Adı: Bahçelerde Ay da Bar
Yöre: Ankara / Haymana
30. Türkü Adı: Bahçelere Ay Doğdu
Yöre: Malatya
31. Türkü Adı: Başımda Altın Tacım
Yöre: Kırşehir
32. Türkü Adı: Ben Kemdimi Gülün Dibinde Buldum
Yöre: Kütahya
33. Türkü Adı: Bir Ay Doğar İlk Akşamdan Geceden
Yöre: Malatya / Arguvan
34. Türkü Adı: Bir Ay Doğar Pasen’den
Yöre: Erzincan
35. Türkü Adı: Bir Ay Doğdu Odadan
Yöre: Hakkari
36. Türkü Adı: Bir Daracık Pencere
Yöre: Şanlıurfa
37.Türkü Adı: Bu Dağdan Aşmak Olmaz
Yöre: Azerbaycan
38. Türkü Adı: Bu Gece Ay Doğacak
Yöre: Erzurum / Aşkale
39. Türkü Adı: Bugün Ayın Ondördü
Yöre: İçel / Mersin
40. Türkü Adı: Çıkabilsem Şu Yokuşun Başına
Yöre: Kastamonu
41. Türkü Adı: Çıranın Burnunu Kes
Yöre: Van / Erciş
42. Türkü Adı: Dağdan Kestim Çınarı
Yöre: Amasya / Alpaslan Köyü
43. Türkü Adı: Deniz Dalgasız Olmaz
Yöre: Kırşehir
44. Türkü Adı: Deniz Gibi Tekneli
Yöre: Kilis
45. Türkü Adı: Denizde Vardır Kara
Yöre: Rize
46. Türkü Adı: Denize Dalmayınca
Yöre: Ankara
47. Türkü Adı: Denizin Dibinde Haçcem Demirden Evler
Yöre: Burdur / Arvalı Köyü
48. Türkü Adı: Dere Boyu Tekneli (Esiyor Yeller)
Yöre: Çanakkale
49. Türkü Adı: Derik Saçın Örmezler
Yöre: Gaziantep
50. Türkü Adı: Dolana Ay Dolana
Yöre: Şanlıurfa
51. Türkü Adı: Durnalar Dizi Dizi
Yöre: Adıyaman
52. Türkü Adı: Esti Baharın Nesimi
Yöre: Diyarbakır
53. Türkü Adı: Evim Kireç Dutmuyor
Yöre: Afyon / Dinar
54. Türkü Adı: Evleri Fadime’li
Yöre: Kahramanmaraş / Elbistan
55. Türkü Adı: Evlerinin Önünde Pınarlar Harlar
Yöre: Burdur
56. Türkü Adı: Garşı Garşı Evimiz
Yöre: Uşak
57. Türkü Adı: Gaşın Kemana Benzer (Mensure)
Yöre: Azerbaycan
58. Türkü Adı: Gaşın Gara Gözün Gara
Yöre: Adana
59. Türkü Adı: Gece Uzun Ay Dolanır Batmaya
Yöre: Kars
60. Türkü Adı: Geceler Zar Geceler (Susuzam Su İsterem)
Yöre: Kerkük
61. Türkü Adı: Gelin Ağlayalım Yurdu Sevenler
Yöre: Sivas
62. Türkü Adı: Giden Ay Dutulur mu (Leylalar Yaylalar)
Yöre: Kırıkkale / Keskin
63. Türkü Adı: Giden Ay Dutulur mu
Yöre: Sivas
64. Türkü Adı: Gine Dertli Dertli İniliyorsun
Yöre: Sivas / Divriği
65. Türkü Adı: Gökte Yıldız Ellidir
Yöre: Erzurum / Tortum / Sümmani Köyü
66. Türkü Adı: Gökte Yılduz Ay misun
Yöre: Rize
67. Türkü Adı: Hergün Serhoş Şu Aydın’ın Uşağı
Yöre: Aydın
68. Türkü Adı: İncili Sedef Kol Bağı
Yöre: Kerkük
69. Türkü Adı: İndim Saman Almaya
Yöre: Erzurum / Narman / Samikale
70. Türkü Adı: Kale Kaleye Karşı
Yöre: Erzurum
71. Türkü Adı: Kestaneci Köyünden Abalı Köyüne Kaz Uçtu
Yöre: Zonguldak / Karadeniz Ereğlisi
72. Türkü Adı: Kır At Bu Dağları Aşmalı Bugün
Yöre: Sivas / Divriği
73. Türkü Adı: Köyden Köye Gezerim
Yöre: Burdur / Gölhisar / Dirmil
74. Türkü Adı: Kuşburnu’yu Budarlar
Yöre: Yozgat / Akdağmadeni
75. Türkü Adı: Mehleden Geçen Oğlan
Yöre: Kars
76. Türkü Adı: Mecnun’um Leyla’mı Gördüm
Yöre: Sivas / Şarkışla
77. Türkü Adı: Mektebin Bacaları
Yöre: Muş
78. Türkü Adı: Ne Güzel Yaratmış Seni Yaradan
Yöre: Kırşehir
79. Türkü Adı: Odasına Vardım Olur mu Böyle
Yöre: Diyarbakır
80. Türkü Adı: Sarı Kilim Örmezler
Yöre: Erzincan / Kemaliye (Eğin) / Geşo köyü
81. Türkü Adı: Sen Çeşmeye Vardın mı (Arzu Kamber)
Yöre: Rumeli / Üsküp
82. Türkü Adı: Su Gelir Kütüğünen
Yöre: Adana
83. Türkü Adı: Suya Gider Al Yazmalı Bir Gelin
Yöre: Burdur / Yeşilova
84. Türkü Adı: Şu Dağlar Tepe Tepe
Yöre: Denizli / Acıpayam
85. Türkü Adı: Şu Giden Nerelidir
Yöre: Doğu Anadolu
86. Türkü Adı: Şu Köyceğiz Yolları
Yöre: Muğla / Köyceğiz / Ortaca
87. Türkü Adı: Tokat Yaylasında Yaylayamadım
Yöre: Orta Anadolu
88. Türkü Adı: Yendim Saman Almaya
Yöre: Erzurum / Narman / Samikale
89. Türkü Adı: Yumurtanın Sarısı
Yöre: Sivas / Şarkışla
Güneş, Anadolu inancında ısı ve ışık kaynağı olan kutsal bir varlıktır.
Yeryüzüne, insanlara, bütün canlılara iyilik eden, mutluluk sağlayandır. Güneş, Türkülerimizde kimi zaman bolluk ve bereketi, kimi zaman da sevgiliyi ifade eder.
“TRT Repertuvarı”nda yer alan ve içinde Güneşin geçtiği Türkülerin isimleri, yöreleri ve sayısal verileri aşağıda belirtilmiştir:
1. Türkü Adı: Aşıhların Ahlın Alır
Yöre: Erzurum / Alvar Köyü
2. Türkü Adı: Aya Baktım Ay Hani (Turalım)
Yöre: Ardahan / Hanak / Çayağzı Köyü
3. Türkü Adı: Bahçalarda Barım Var
Yöre: Iğdır
4. Türkü Adı: Bahçemizin Gülleri
Yöre: Antalya / Akseki / Emiraşıklar Köyü
5. Türkü Adı: Ben Bir Kavak Yol Üstüne Biterim
Yöre: Erzurum
6. Türkü Adı: Bir Daracık Pencere
Yöre: Şanlıurfa
7. Türkü Adı: Çayıra Serdim Halı
Yöre: Erzurum
8. Türkü Adı: Çıktım Beyoğlu Başına
Yöre: İstanbul
9. Türkü Adı: Deniz Gibi Tekneli
Yöre: Kilis
10. Türkü Adı: Denize Dalmayınca
Yöre: Ankara
11. Türkü Adı: Durnam Gelir Yata Kalka
Yöre: Konya / Akşehir
12. Türkü Adı: E Çaykara Çaykara
Yöre: Trabzon / Akçaabat
13. Türkü Adı: Entere Aldım Kırkbeşe
Yöre: Sinop / Boyabat
14. Türkü Adı: Gelin Ağlayalım Yurdu Sevenler
Yöre: Sivas
15. Türkü Adı: Gine Gördüm Elif Kızın Yüzünü
Yöre: Yozgat / Akdağmadeni
16. Türkü Adı: Güneş Vurup Üzüne
Yöre: Kerkük
17. Türkü Adı: Hasan Orak Biçiyor
Yöre: Çanakkale / Gelibolu
18. Türkü Adı: Hazer’in Ağ Şanısı
Yöre: Azerbaycan
19. Türkü Adı: Irmağın Geçeleri
Yöre: Sivas
20. Türkü Adı: İndim Dere Irmağa
Yöre: Artvin
21. Türkü Adı: Kavak Uzanır Gider
Yöre: Erzurum
22. Türkü Adı: Kır At Bu Dağları Aşmalı Bugün
Yöre: Sivas / Divriği
23. Türkü Adı: Kırda Erik Ağacı (Dillala)
Yöre: Sinop
24. Türkü Adı: Kirpiklerin Ok mudur
Yöre: Mardin
25. Türkü Adı: Ne Güzel Yaratmış Seni Yaradan
Yöre: Kırşehir
26. Türkü Adı: Radalya Minaresi Ayşe’m Yetmiş Basamak
Yöre: Rumeli
27. Türkü Adı: Sabah Güneşi Doğdu
Yöre: Ordu / Ünye
28. Türkü Adı: Sabah Güneşi Doğmuş
Yöre: Sivas / Zara
29. Türkü Adı: Sabah Oldu Güneş Doğdu Bacadan
Yöre: Ankara / Kızılcahamam
30. Türkü Adı: Sabah Oluyor Güneş Doğuyor
Yöre: İzmir
31. Türkü Adı: Sabahtan Cemalin Seyran Eyledim
Yöre: Malatya / Akçadağ / Bekiruşağı
32. Türkü Adı: Sabahınan Esen Seher Yeli mi
Yöre: Yozgat
33. Türkü Adı: Sırt Üstüne Tencere
Yöre: Rize / Hemşin
34. Türkü Adı: Şu Dirmil’in Sipsileri Gamıştan
Yöre: Burdur / Dirmil
35. Türkü Adı: Tarçı Kökle Tarını (Toy Günü)
Yöre: Azerbaycan
36. Türkü Adı: Yarın Mahşer Yerine
Yöre: Erzurum
37. Türkü Adı: Yayla Güzelini Gördüm Bezeli
Yöre: Artvin / Ardanuç
38. Türkü Adı: Yayladan ki Yürüdüm
Yöre: Rize / Hemşin
39. Türkü Adı: Yeşil Ördek Gibi Daldım Göllere
Yöre: Sivas / Zara
40. Türkü Adı: Yığdın Bu Dünyanın Malın Dövletin
Yöre: Azerbaycan
41. Türkü Adı: Yine Akşam Oldu da Bastı Kareler
Yöre: Rumeli
42. Türkü Adı: Yüce Dağ Başına Yağan Kar İdim
Yöre: Kırıkkale / Keskin
43. Türkü Adı: Gökte Yıldız Tekerlendi
Yöre: Ankara
Yıldızlar, insanların alın yazılarıdır. Bir insanın ölümü ile yıldızın kayması özdeştir. Yıldızlı geceler genellikle Anadolu insanı için uğurludur. Kimi zaman yıldızlar fallar ile geleceği tahmini sağlamışlar, kimi zaman da yıldızlar (mavi yıldız, sarı yıldız, venüs yıldızı, ülker yıldız vb.) insanlara uğursuzluk, kötülük getirmişler, sevgiliye ulaşmaya engel olmuşlardır.
“TRT Repertuvarı”nda yer alan ve içinde Yıldızın geçtiği Türkülerin isimleri, yöreleri ve sayısal verileri aşağıda belirtilmiştir:
1. Türkü Adı: Ah Öleyim Vah Öleyim
Yöre: Ankara
2. Türkü Adı: Ak Buğdayım Buğdayım
Yöre: Uşak / Eşme
3. Türkü Adı: Ak Fasulle Oldu mu
Yöre: Burdur / Dirmil
4. Türkü Adı: Akşam Oldu Gün Dolaşmaz
Yöre: Tokat
5. Türkü Adı: Ali’m Yatar Taş Üstüne
Yöre: Rumeli
6. Türkü Adı: Ali’m Yatır Yol Üstüne
Yöre: Rumeli / Gostivar
7. Türkü Adı: Asker Olup Vatana Hizmet Eylerem Men
Yöre: Iğdır
8. Türkü Adı: Avcımısın Yar Ne Gezersin Birini Arar Gibi
Yöre: Rumeli
9. Türkü Adı: Ay Akşamdan Işığdır
Yöre: Erzurum / Aşkale
10. Türkü Adı: Ay Doğdu Düze Düştü
Yöre: Burdur
11. Türkü Adı: Aya Bah Yıldıza Bah (Bu Derenin Sümbülü)
Yöre: Kerkük
12. Türkü Adı: Aya Bak Nice Gider
Yöre: Erzurum
13. Türkü Adı: Aya Bak Yıldıza Bak
Yöre: Kütahya
14. Türkü Adı: Ayın Ortasında Bir Sarı Yıldız
Yöre: Van / Erciş
15. Türkü Adı: Bahçelerde Altın Top
Yöre: Kıbrıs
16. Türkü Adı: Bahçelerde Hıyar (Name Gelin)
Yöre: Sivas / Şarkışla
17. Türkü Adı: Binnaz Kızı Naz Kızı
Yöre: Uşak / Tatar Köyü
18. Türkü Adı: Bir Bölük Ağca Kızlar
Yöre: Van / Erciş
19. Türkü Adı: Bir Yıldız Doğdu Yüceden
Yöre: Niğde
20. Türkü Adı: Bittim’ola Bizim Elin Söğüdü
Yöre: İçel / Silifke
21. Türkü Adı: Bugün Bayram Günü Derler
Yöre: Erzincan / Tercan
22. Türkü Adı: Bugün Canan Geldi Bize
Yöre: Erzincan / Tercan
23. Türkü Adı: Çıktım Çeşme Başına
Yöre: Ağrı
24. Türkü Adı: Damda Bacaları Adam Sanırdım
Yöre: Konya / Bozkır
25. Türkü Adı: Dar Köprüden Geçerken
Yöre: Yozgat / Akdağmadeni
26. Türkü Adı: Derdinden Del’Oldum İnan Vallahi
Yöre: Tokat / Zile / Çakırcalı Köyü
27. Türkü Adı: Dolama Giyer Dolama
Yöre: Samsun
28. Türkü Adı: Domaniç Dağlarında Yıldız Işılar
Yöre: Kütahya / Domaniç
29. Türkü Adı: Eğin’in Altından Akan Fırat’dır
Yöre: Erzincan / Eğin (Kemaliye)
30. Türkü Adı: Et Pişirdim Yağlı Yağlı
Yöre: Gümüşhane / Kelkit
31. Türkü Adı: Evlerinin Önü Kavak (Barhana-Tarhala)
Yöre: Manisa / Soma / Tarhala
32. Türkü Adı: Fındık Serdim Harmana
Yöre: Rumeli / Üsküp
33. Türkü Adı: Gelmiş İken Bir Habercik Sorayım
Yöre: Sivas
34. Türkü Adı: Giderem Bu Düzünen (Yoncalar)
Yöre: Doğu Anadolu
35. Türkü Adı: Gine Bugün Yaralandım
Yöre: Erzurum
36. Türkü Adı: Gökte Oniki Yıldız
Yöre: Rumeli
37. Türkü Adı: Gökte Yıldız Ell’Atmış
Yöre: Eskişehir / Çifteler Han
38. Türkü Adı: Gökte Yıldız Ellidir
Yöre: Erzurum / Tortum / Sümmani Köyü
39. Türkü Adı: Gökte Yıldız Tek Gider
Yöre: Denizli / Acıpayam / Olukbaşı Köyü
40. Türkü Adı: Gökte Yıldız Yüz Atmış
Yöre: Antalya / Yayladağı
41. Türkü Adı: Gökte Yıldızın Üçü Terazi
Yöre: Nevşehir / Avanos
42. Türkü Adı: Harmana Çıktım da Koyunlar Kuzu
Yöre: Sivas / Zara
43. Türkü Adı: Havalanma Telli Durnam
Yöre: Sivas / Şarkışla
44. Türkü Adı: Haydindi Kirtimenin Kızı
Yöre: Kastamonu
45. Türkü Adı: Hoş Gelişler Ola
Yöre: Kars
46. Türkü Adı: İndim Yarin Bahçesine
Yöre: Rumeli / Gümülcine / Dolapcılar
47. Türkü Adı: Kara da Goçun Boynuzu
Yöre: Afyon / Bolvadin
48. Türkü Adı: Karpuz Kestim Yiyen Yok
Yöre: Ankara
49. Türkü Adı: Kebabın Tuzu Gibi
Yöre: Karaman
50. Türkü Adı: Keklik Olsam Çalı Dibi Deşerim
Yöre: Yozgat / Boğazlıyan / Uzunlu Köyü
51. Türkü Adı: Kırda Erik Ağacı (Dillala)
Yöre: Sinop
52. Türkü Adı: Kırklar Üzerinden Doğar Sabah Yıldızı
Yöre: Kırklareli
53. Türkü Adı: Mayadağ’dan Kalkan Kazlar
Yöre: Rumeli
54. Türkü Adı: Mecnun’um Leyla’mı Gördüm
Yöre: Sivas / Şarkışla
55. Türkü Adı: Ortaca’da Evimiz
Yöre: Muğla / Köyceğiz
56. Türkü Adı: Sabah Oldu Uyansana
Yöre: Rumeli
57. Türkü Adı: Sabah Olur Koyun Kuşluğa Gelir
Yöre: Malatya / Tahir
58. Türkü Adı: Saray Yolu İncedir
Yöre: Elazığ
59. Türkü Adı: Soğuk Soğuk Akayi
Yöre: Trabzon / Maçka
60. Türkü Adı: Suda Balık Oynuyor
Yöre: Kırşehir
61. Türkü Adı: Sulara Den Akmasın
Yöre: Yozgat / Akdağmadeni
62. Türkü Adı: Şapkanın Tereği Düz
Yöre: Trabzon
63. Türkü Adı: Şu Gelen Atlı mıdır
Yöre: Isparta
64. Türkü Adı: Topçam Yaylası Düz Yıldız Işılar
Yöre: Tokat
65. Türkü Adı: Uyan Gözlerine Kurban Olduğum
Yöre: Azerbaycan / Guzgunlu
66. Türkü Adı: Ülkerler Teraziler
Yöre: Erzurum
67. Türkü Adı: Varın Bakın Ak Yıldız Doğmuş mu
Yöre: Kastamonu
68. Türkü Adı: Yıldız Akşamdan Doğarsın
Yöre: Yozgat / Akdağmadeni
69. Türkü Adı: Yıldız Dağı İşte de Geldim Yanına
Yöre: Rumeli / Üsküp
70. Türkü Adı: Yıldız Dağı Yıldız Dağı (Tebriz Halay Hv.)
Yöre: Tokat / Artova / Püget
71. Türkü Adı: Ay Gözümün Işığı
Yöre: Azerbaycan
72. Türkü Adı: Bağında Üzüm Kaldı
Yöre: Azerbaycan
73. Türkü Adı: Bu Dağdan Aşmak Olmaz
Yöre: Azerbaycan
74. Türkü Adı: Hazer’in Ağ Şanısı
Yöre: Azerbaycan
75. Türkü Adı: Men Bu Elin Gızıyam
Yöre: Azerbaycan
76. Türkü Adı: Size Selam Getirmişem
Yöre: Azerbaycan
77. Türkü Adı: Gökte Yılduz Ay misun
Yöre: Rize
Yukarıdaki sayısal tespitlere, “TRT”nin 2006 yılında yayımladığı 4200 Türküden oluşan “Türk Halk Müziği Sözlü Eserler Antolojisi 1-2” adlı eserin incelenmesi sonucunda ulaşılmıştır.
Bu araştırma, Anadolu halkının yaşamına yön veren inançların gök cisimleri örneğinde türkülere yansımasının ortaya konduğu bir durum tespitini içermektedir. Elde edilen verilerin sosyolojik açıdan irdelenmesinin, çalışmanın daha işlevsel hale gelmesini sağlayacağı, bu yolla halk kültürüne ve dolayısıyla halk bilimine önemli bir katkı sağlayacağı öngörülmektedir.
Kaynakça
* Alangu, T., (1983). Türkiye Folkloru El Kitabı, Adam Yayıncılık.
* Başgöz, İ. (2008). Türkü, İstanbul: Pan Yayıncılık.
* Cemişoğlu, M. (1995 / 2001). Halk Hikayelerinde Doğum Motifi, Bursa.
* Dorson, R. M. (1984). Günümüz Folklor Kuramları, İzmir: E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 33.
* Elçin, Şükrü. (1986). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 365.
* Erhat, A. (2010) Mitoloji Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi A.Ş.
* Eyuboğlu, İ. Z. (1998) Anadolu İnançları, Anadolu Üçlemesi 1 İstanbul: Gökkuşağı Matbaacılık.
* Eyuboğlu, İ. Z. (1998) Anadolu İnançları, Anadolu Üçlemesi 2 İstanbul: Gökkuşağı Matbaacılık.
* Gökalp, Z. (1976) Türk Medeniyeti Tarihi, İstanbul: Güneş Matbaacılık.
* Hançerlioğlu, O. (2000) Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
* Kafesoğlu, İ. Türk Milli Kültürü, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
* Karasar, N. (1999) Bilimsel Araştırma Yöntemi, İstanbul: Nobel Yayınları.
* Ögel, B. (1993) Türk Mitolojisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
* Türkçe Sözlük. (2009) Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
* Türk Halk Müziği Sözlü Eserler Antolojisi 1. (2006) Ankara: TRT Müzik Dairesi Yayınları.
* Türk Halk Müziği Sözlü Eserler Antolojisi 2. (2006) Ankara: TRT Müzik Dairesi Yayınları.
* Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IV. (2009) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
________________________________________
1. Yrd. Doç. Dr. - Afyon Kocatepe Üniversitesi Devlet Konservatuarı Türk Halk Müziği A.B.D. Öğretim Üyesi
Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi “Akademik Bakış Dergisi”nin Kasım-Aralık 2012 tarihinde 33 sayı numarası ile yayınlanan değşesinden alınmıştır. - ISSN: 1694-528X (İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız-Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat-Kırgızistan - http://www.akademikbakis.org)
