01.09.2005 / Yalçın Tura - Cemal Reşid Rey’in Keman Konçertosu
Cemal Reşid Rey “Keman ve Orkestra için Konçerto”sunu 25 Şubat 1939’da bestelemeye başlamış, keman ve piyano için yazdığı taslağı, aynı yılın 23 Haziran’ında Ankara’da tamamlamıştır. 30 Haziran’da orkestrasyona başlamış, bu işi de üç aya yakın sürede, 26 Eylül 1939’da bitirmiştir.
Konçerto’nun, ilk kez, bestecinin piyano eşliğiyle, kemancı Sandor Vegh tarafından Ankara’da seslendirildiği bilinmektedir. Yapıt, orkestra ile çalınmamıştır.
Daha sonra ünlü Fransız keman virtüozu Robert Soetens, İstanbul’a geldiğinde, Cemal Reşid’in evinde, Semine Argeşo, Semih Argeşo, Demirhan Altuğ ve Panayot Abacı’nın da hazır bulundukları bir toplantıda “Konçerto”yu görüp ilgilenmiş ve seslendirmek istediğini belirtmiş. Yakında Amerika turnesine çıkacağını ve yapıtı orada seslendireceğini söyleyerek, partisyonun Amerika’ya gönderilmesini rica etmiş. Bir süre sonra, “T.C. Dışişleri Bakanlığı Kültür İşleri Müdürü” telefon ederek, Türkiye’nin “Washington Büyük Elçiliği”ne yollamak amacıyla partisyonu istemiş. Partisyon O’na gönderilmiş. Gidiş o gidiş. Ondan sonra, “Konçerto”nun, Soetens’in eline geçip geçmediğine, çalınıp çalınmadığına dair bir haber alınamamış.
Bu olayların ardından, Cemal Reşid de, “Keman Konçertosu”nun, tıpkı daha önceleri Leopold Stokowsky’ye gönderilip de ne olduğuna dair bir haber alınamayan “Karagöz Süiti” gibi, tümüyle yittiğini sanıyordu. Ama, Serencebey’deki daireye taşındığında, karmakarışık durumdaki notalarını düzenleyip yerleştirirken, her iki yapıtın piyano indirgemelerini bulmuş ve karton dosyalara koyup kaldırmıştım.
Doğumunun 100. yıldönümü dolayısıyla Cemal Reşid Rey’den bize kalan yapıtları araştırırken bulamadığım o karton dosyalardan birini, “Keman Konçertosu”nun keman ve piyano için yazılmış taslağını geçenlerde bulunca dünyalar benim oldu. Kurşunkalemle yazılmış taslakda nüans, yay bağı vb. ayrıntılar yoktu. Yapıtı hemen bilgisayara geçirdim. Keman partisini çıkarıp, oğlum Hasan N. Tura’ya verdim. Yapıtı çok seven ve daha önce de Rey’in “Andante ve Allegro”sunu, gerek yurt dışında, gerek Ankara ve İstanbul’da başarıyla seslendirmiş olan Hasan, derhal çalışmaya başladı. Ben de, orkestra partisyonunun izini sürmeyi sıklaştırdım. Bulamazsam, eldeki indirgemeye dayanarak orkestrasyonu yapmayı düşünüyordum. Bunun çok zor bir iş olacağını biliyordum.
İlkin, Amerika’daki dostları seferber ettim. Onlardan olumlu bir yanıt gelmedi. Soetens, birkaç yıl önce Paris’de, 100 yaşında ölmüştü. Son çare, gidip O’nun terekesini araştırmak olacaktı.
Geçen yıl, “Kromatik Konçerto”nun 2. ve 3. bölümlerinin “Universal Edition”da olması gerektiğini düşünüp oraya başvurmuş ve olumlu sonuç almıştık. Yazışmaları, Almancası benimkinden iyi olan dostum Ali Doğan Sinangil yürütmüştü. Ali’den, “Universal Edition”a bir mektup yazıp “Keman Konçertosu”nun onlarda olup olmadığını sormasını istedim. Gelen yanıt olumsuzdu. Üzüldük. Ama, bir süre sonra, UE’nin arşiv sorumlusu bayandan, derinleştirdiği araştırma sonucunda partisyonu bulduğunu bildiren mektubu alınca, dünyalar, bir kez daha bizim oldu. Sonunda, “İstanbul Filarmoni Derneği”nin de katkısıyla, Rey’in “Keman ve Orkestra için Konçertosu”nun, el yazısı partisyonunun, UE damgalı bir kopyası elimize geçti ve ben, aramayı sürdürmekle, ne kadar doğru bir iş yaptığıma bir kez daha kanaat getirdim.
Hocam Cemal Reşid Rey’in orkestrasyonu öylesine kendine özgü buluşlar, incelikler, ilginç ayrıntılarla yüklüydü ki, O’ndan başkasının, elindeki taslaktan yola çıkarak aynı sonuca ulaşması olanak dışıydı.
20. yüzyılın ilk yarısında yazılmış dikkate değer keman konçertoları arasında yer alacağına kesinlikle inandığım bu yapıtın ayrıntılı bir incelemesini daha sonra yapacağım. Şu anda, onu bir an önce, en iyi biçimde seslendirerek dinleyicilerimize sunmak ve dünyaya tanıtmak en büyük isteğimiz. Bunun için var gücümüzle çalışıyoruz.
“Orkestra Aylık Müzik Dergisi”nin 2005 Eylül sayısından alınmıştır. - (Yıl: 44, Sayı: 364, Sayfa: 5-7).
